projekt Klassentreffen

AUS DER GESCHICHTE VON LODZ

1918 entstand die zweite polnische Republik. Vor 1918 hatten Preußen, Österreich und das zaristische Russland das polnische Staatsgebiet 123 Jahre lang untereinander aufgeteilt. Lodz gehörte bis 1918 zum russischen Teil Polens. Seit dem Beginn des 19. Jahrhunderts bis zur Okkupation der Stadt durch Nazideutschland im September 1939 hatte Lodz der polnischen, jüdischen und deutschsprachigen Bevölkerung ein gemeinsames Dach geboten.

Von 1792 bis 1918 war das polnische Staatsgebiet unter Preußen, Russland und Österreich aufgeteilt. In Wien wurden 1815 jene Entscheidungen getroffen, die bis heute Auswirkungen auf das Schicksal Lodzs haben. Der Wiener Kongress entschied, dem russischen Zarenreich Mittelpolen zu überlassen. Das Gebiet wurde Königreich Polen genannt. König war der russische Zar. In diesem Gebiet liegt Lodz.

Der polnischen Regierung dieses Königreichs wurden eine Zeitlang relativ selbständige Entscheidungen in der Finanz- und Wirtschaftspolitik zugebilligt.

Die polnische Regierung beschließt, in dem weit gehend von der Landwirtschaft geprägten Land, in einigen Orten Industriezentren zu gründen. Lodz gehört zu den ausgewählten Orten, hier soll das Zentrum der russischen Textilproduktion entstehen. Die Industriezentren brauchen Facharbeiter und Unternehmer, die Industriebetriebe aufbauen und leiten können. Zur Anwerbung dieser Leute wird 1820 ein Einwanderungsgesetz erlassen.

Dieses Einwanderungsgesetz formte nicht nur die Grundlage für das Zusammenleben von Polen, Juden und Deutschen in Lodz, sondern sollte das Zusammenleben der drei Bevölkerungsgruppen in den folgenden 100 Jahren prägen.

Das Einwanderungsgesetz machte Leuten, die zur Arbeit nach Polen kommen wollten, großzügige Angebote: Sie erhalten günstiges Bauland, freies Bauholz, Ziegel zu niedrigsten Preisen, finanzielle Unterstützung aus staatlichen Fonds, 6jährige Steuerfreiheit, Befreiung vom Militärdienst. Die Einwanderer erhalten die gleichen Rechte wie alt eingesessene Bürger, die Einwanderer haben das Recht, in ihre Heimat zurückzukehren und sie dürfen ihre heimatlichen Traditionen pflegen.

Allerdings schließt dieses Gesetz eine Gruppe aus: die Juden. Juden dürfen in den neuen Fabriksiedlungen weder wohnen noch dort Besitz erwerben. 1822 wird die seit Jahrhunderten bestehende autonome jüdische Gemeindeführung aufgehoben und die jüdischen Bruderschaften (Begräbnis, Krankenversorgung) werden verboten. Die Juden mussten also nicht nur ohne Unterstützung sondern gegen den Widerstand der zaristischen Besatzer ihre Existenzen als Handwerker, Kaufleute und Unternehmer in Lodz aufbauen.

Die polnische Bevölkerung des Königreichs bestand zum Grossteil aus Bauern, die in Leibeigenschaft lebten. Diese Bauern konnten nicht nach Lodz arbeiten gehen, auch wenn manche das vielleicht gewünscht hätten. Ab 1823 wandern Handwerker, Weber und Unternehmer in großer Zahl nach Lodz. Die meisten kommen aus Preußen, Sachsen, dem Rheinland, aus Böhmen und Österreich. Unabhängig davon woher die Einwanderer kamen, sie wurden alle mit dem Begriff „Hauländer“ bezeichnet. Wenn im folgenden von den „Deutschen“ unter den Minderheiten die Rede ist, so sind damit also auch Personen gemeint, die aus Böhmen oder Österreich nach Polen auswanderten.

1820, als das Einwanderungsgesetz beschlossen wurde, hatte Lodz 767 Einwohnerinnen, drei Viertel waren polnisch, ein Viertel jüdisch. Nach 20 Jahren hat sich die Relation zwischen den drei Bevölkerungsgruppen stark verschoben: 1839 leben in Lodz 78% Deutsche, 13% Polen und 9% Juden. Sie alle leben auf polnischem Staatsgebiet unter russischer Herrschaft. Die aus dem Ausland einwandernden werden bevorzugt, die jüdische Bevölkerung wird ausgeschlossen und die Polen und Polinnen werden nicht gefragt. Zudem verstärkt die russische Herrschaft die Gegensätze zwischen den drei Bevölkerungsgruppen, damit sie ihre Macht ungestört entfalten kann.

Erst in den 1860er Jahren verändert sich die Relation zwischen den drei Ethnien. In den 1860er Jahren werden die polnischen Juden emanzipiert und die polnischen Bauern erkämpfen sich die Befreiung aus der Leibeigenschaft. Nun erst können viele jüdische und polnische Familien aus der Umgebung und aus anderen Gouvernements nach Lodz einwandern.

1897 hat Lodz 314.000 Einwohner, 46% Polen, 29 % Juden und 21% Deutsche. Amtssprache und Unterrichtssprache sind russisch. Die Minderheiten pflegen ihre Sprachen in privaten, zum Teil konspirativen Schulen.

Interethnische Kontakte im 19. Jahrhundert

Keine der drei Ethnien war eine homogene Gruppe. Es bestanden innerhalb jeder Bevölkerungsgruppe starke ökonomische, politische und religiöse Unterschiede sowie Unterschiede aufgrund der geografischen Herkunft. Berufliche, nachbarschaftliche und gesellschaftliche Kontakte waren zwischen der polnischen und deutschen Bevölkerung häufig. Auch Eheschließungen kamen nicht selten vor.

Zwischen christlichen und jüdischen Personen kam es meist nur beruflich (Handel, Handwerk, Transport) zu Kontakten. Die berufliche Organisation war im Allgemeinen getrennt. Christliche Handwerkerorganisation in Lodz verweigerten jüdischen Personen die Aufnahme. (z.B.: die Weberinnung). Die Wohltätigkeitsorganisationen wurden parallel als christliche und jüdische Hilfsvereine geführt. Die maßgeblichen Großindustriellen und Kaufleute der drei Ethnien gingen miteinander um wie Repräsentanten ihrer jeweiligen Kulturen und folgten diplomatischen Mustern.

Die soziale Organisation in den klein- und unterbürgerlichen Schichten verlief entlang der kulturellen Grenzen.

Ende des 19. Jahrhunderts schreibt ein Warschauer Jude über Lodz: „Freundschaftliche Beziehungen, die es woanders oft zwischen Juden und Christen gibt, sind hier fast vollkommen unbekannt. Die beiden Bekenntnisse leben weit voneinander entfernt, sie kennen und schätzen sich gegenseitig nicht.“

1918 bis 1933

Erst 1914 ist die Mehrheit der Bewohner Lodzs polnisch.

1918 erkämpfen sich die Polen ihre Republik. Nun leben in Lodz zwei Minderheiten – Juden und Deutsche – gegenüber der polnischen Bevölkerung, die Herrin im eigenen Haus geworden ist. Der Vertrag von Versailles enthält für Polen einen Minderheitenschutzvertrag, den Polen als Schmach empfindet. Der Vertrag wird vom Völkerbund überwacht, die Minderheitenfrage ist also der nationalen Verfassung entzogen. Die polnische Regierung versucht in den folgenden Jahren, die Minderheiten zu polonisieren.

1919 wird in Polen erstmals die allgemeine Schulpflicht eingeführt und Lodz ist die erste Stadt im ehemaligen Königreich Polen, die sie bereits im Schuljahr 1919/20 verwirklicht hat. Die Amts- und Unterrichtssprache ist polnisch.

In diesen 1920er Jahren werden die Frauen geboren, die bis 1939 Lodzer Schulen besuchen werden. Diese Frauen wachsen in einer Situation auf, die von massiven wirtschaftlichen Krisen geprägt ist; Teuerung, Not und Arbeitslosigkeit stehen auf der Tagesordnung ebenso wie massive politische Radikalisierung und ein autoritärer Kurs der Regierung Pilsudski.

Interethnische Kontakte Anfang des 20. Jahrhunderts

In Krisenzeiten fanden nicht nur Vertreter des Wirtschaftsbürgertums und der Intelligenz unterschiedlicher ethnischer Zugehörigkeit zusammen, um Bedürftigen und Arbeitslosen zu helfen. 1905 kommt es in Lodz zum Generalstreik und einem bewaffnete Aufstand. Zum ersten und letzten Mal kämpfen nun Polen, Juden und Deutsche in Lodz Seite an Seite. Unter den Toten des Aufstands ist die Hälfte jüdisch, eine etwas kleinere Anzahl katholisch, der Rest ist protestantisch.

Im Ersten Weltkrieg entsteht der „Staatsbürgerliche Hauptausschuss“, der diverse soziale Einrichtungen schafft. Ein Zeitzeuge sagt: „ Über uns kam ein bisher unbekannter Geist der Brüderlichkeit und Solidarität. Zum ersten Mal begriffen wir, dass Lodz unsere Stadt ist, dass es unsere Pflicht ist, sich um sie zu kümmern...“.

1933
Kurz nach der Machtübernahme der Nazis in Deutschland werden Juden und Jüdinnen mit polnischer Staatsbürgerschaft in Deutschland verfolgt. Dies führt zu heftigen Protesten der jüdischen Bevölkerung in Lodz und in allen anderen polnischen Städten und Dörfern, wo Juden leben. Die jüdische Bevölkerung organisiert einen Boykott gegen den Import deutscher Waren nach Polen. Die polnische Regierung unterstützt diesen Boykott. Im April 1933 findet in Lodz eine große Kundgebung gegen Nazideutschland statt. Nach der Kundgebung kommt es zu Ausschreitungen, die zu beträchtlichen Sachschäden an deutschen Einrichtungen führen. Diese Ausschreitungen benutzen deutschnational gesinnte Lodzer bis 1939 als Argument, das Zusammenleben mit Juden sei nicht möglich. In diesem Jahr 1933 beginnen die Beziehungen zwischen Deutschen auf der einen Seite und Polen und Juden auf der anderen Seite zu zerbrechen.

1939 bis 1945
Im September 1939 verliert Polen sein westliches Staatsgebiet an Nazideutschland und sein östliches Staatsgebiet an die Sowjetunion. Am 9. September 1939 wird Lodz von der deutschen Wehrmacht okkupiert. Die deutsche Minderheit gehört nun der herrschenden Macht an, die polnische und jüdische Bevölkerung wird machtpolitisch zu Minderheiten gemacht. Die deutschen Nazis geben Lodz einen neuen Namen: Litzmannstadt. Im November 1939 wird Lodz dem Warthegau zugeschlagen.

Deportationen, Erschießungen und der Massenmord an der jüdischen Bevölkerung im Warthegau waren auf der einen Seite durchaus charakteristisch für den gesamten nationalsozialistischen Judenmord auf polnischem Gebiet. Auf der anderen Seite gab es dort eine Reihe von Spezifika, die in dieser Form für die Judenverfolgung und -vernichtung in anderen Regionen Osteuropas nicht zutreffen: Im Warthegau wurden erstmals Ghettos errichtet. In Lodz (und einigen anderen Ghettos) zogen die Nationalsozialisten Juden zum ersten Mal systematisch zum Arbeitseinsatz heran .... Im Warthegau existierte das größte Netz an Zwangsarbeitslagern für Juden im besetzten Osteuropa. In Chelmno (Kulmhof) errichteten die Nationalsozialisten das erste Vernichtungslager in der Geschichte der Menschheit und schließlich existierte das Ghetto in Lodz länger als alle anderen Ghettos in Osteuropa, nämlich bis zum Spätsommer 1944.“ schreibt Alberti. Der Warthegau wird zum zentralen Ort des nationalsozialistischen Judenmords. Hier finden die Eingriffe in alle Lebensbereiche der jüdischen Bevölkerung rascher statt und sie sind radikaler als in Deutschland.

Schon im September und Oktober 1939 kommt es zu umfangreichen Terrormaßnahmen gegen Juden und Jüdinnen, gegen Polinnen und Polen: Die polnische Intelligenz samt allen Beamten, Politikern und Leitern genossenschaftlicher Verbände wird noch im Spätherbst 1939 ausgeschaltet oder getötet. Polnische Archive und Bibliotheken werden konfisziert, Kirchen in deutsche und polnische getrennt, die gesamte polnische Presse vernichtet. Im Dezember 1939 werden alle polnischen und jüdischen Schulen in Lodz geschlossen. Die Sprache der Ämter und des öffentlichen Lebens ist deutsch.

Die jüdische Bevölkerung wird in das Ghetto Litzmannstadt, das erste Großghetto Osteuropas, eingesperrt. Im Ghetto werden 200.000 Polen und Polinnen jüdischer Herkunft inhaftiert (davon 120.000 aus Lodz), 20.000 jüdische Kinder, Frauen und Männer aus Deutschland, Österreich und der Tschechoslowakei. 5.000 Roma + Sinti aus dem Burgenland (Herbst 1941).

Der Stellvertreter des Ghettoleiters, Josef Hämmerle, kommt aus Lustenau in Vorarlberg. Der Leiter der Finanzabteilung des Ghettos, Walter Genewein, kommt aus Saalfelden. Das Ghetto wird eine wichtige Produktionsstätte der deutschen Wehrmacht und für private Firmen. Eine inhaftierte Jüdin aus Berlin arbeitete im Ghetto als Hutmacherin. Sie berichtet: „Die Aufträge im Hutressort des Lodzer Ghettos kamen hauptsächlich aus Wien“.

1942 beginnen die Massendeportationen aus dem Ghetto in die Vernichtungslager. Zuerst werden über 100.000 Menschen im Vernichtungslager Kulmhof / Chelmno umgebracht. Kulmhof / Chelmno liegt nur 50 Kilometer von Lodz entfernt. Die Menschen werden in LKWs getötet, in die man Gas einleitet. Zu Beginn führt das SS-Sonderkommando Lange diese Morde durch. In der Mannschaft von Lange arbeiteten auch zwei Männer aus Wien. Nur sehr wenige Menschen haben das Litzmannstädter Ghetto überlebt. 1939 hatte Lodz 680.000 Einwohner (388.000 Polen, 230.000 Juden, 60.000 Deutsche). Als Lodz im Jänner 1945 befreit wird, leben noch 240.000 Menschen in der Stadt. 315.000 Lodzer wurden ermordet, 117.000 wurden verschleppt. 1945 flüchteten die meisten Deutschen aus Lodz, von der Lodzer jüdischen Bevölkerung hat nur ein ganz kleiner Teil überlebt.

Im Dezember 1945 leben bereits wieder 500.000 Menschen in Lodz. 60% dieser Menschen waren andere als die, die 1939 in Lodz gelebt hatten. Zum ersten Mal seit 125 Jahren ist Lodz 1945 eine Stadt, in der fast ausschließlich Polen leben.

Z HISTORII ŁODZI

W 1918 roku powstała Druga Rzeczpospolita. Przed rokiem 1918 Prusy, Austria i carska Rosja na 123 lata podzieliły między siebie terytorium Polski. Łódż znajdowała się pod rosyjskim zaborem. Od początków XIX wieku aż do okupacji miasta przez nazistowskie Niemcy we wrześniu 1939 Łódź miała pod wspólnym dachem społeczeństwo, które mówiło po polsku, żydowsku i po niemiecku.

W latach 1772 - 1918 państwo polskie podzielone było między Prusy, Rosję i Austrię. W 1815 roku we Wiedniu zostały podjęte decyzje, które do dnia dzisiejszego mają wpływ na losy Łodzi. Kongres Wiedeński postanowił, pozostawić Polskę Środkową pod zaborem cesarstwa rosyjskiego. Obszar ten został nazwany Królestwem Polskim.

Królem był car rosyjski. Na tym obszarze znajdowała się Łódź. Polskiemu rządowi Królestwa Polskiego pozostawiono przez pewien czas relatywną swobodę w podejmowaniu decyzji w sferze finansów i polityki gospodarczej.

Rząd Polski postanowił, aby na terenach tego kraju o przeważającym charakterze rolniczym, stworzyć kilka ośrodków przemysłowych. Łódź należała do wytypowanych miejscowości, tu miało powstać centrum rosyjskiego przemysłu włókienniczego. Ponieważ potrzebni byli więc fachowcy i przedsiębiorcy, którzy potrafiliby stworzyć zakłady przemysłowe i nimi zarządzać. W celu stworzenia dogodnych warunków dla osadnictwa w Łodzi w 1820 roku ustanowiono ustawy emigracyjne. Ustawy emigracyjne uformowały nie tylko bazę dla koegzystencji Polaków, Żydów i Niemców w Łodzi, ale również współistnienie tych trzech grup etnicznych na następne sto lat. Ustawy emigracyjne były dla osób, które chciały pracować w Polsce, atrakcyjną ofertą: otrzymywali one działki budowlane na korzystnych warunkach, bezpłatne drewno budowlane, cegłę po najniższych cenach, pomoc finansową z państwowych funduszy, zwolnienie z podatku na sześć lat oraz zwolnienie ze służby wojskowej.

Osadnicy mieli takie same prawa jak zasiedziała część społeczeństwa, mieli prawo do powrotu w swoje ojczyste strony i wolno im było pielęgnować swoje narodowe tradycje. Ustawy te wykluczały jednak jedną grupę: Żydów. Żydom nie wolno było zamieszkiwać w nowych osiedlach fabrycznych, ani wchodzić w ich posiadanie W roku 1822 zawieszona zostaje istniejąca od setek lat autonomia gmin żydowskich, zabronione zostają żydowskie bractwa (pogrzebowe, ubezpieczeniowe). Żydzi musieli więc budować swoją egzystencję rzemieślników, kupców i przedsiębiorców, nie tylko nie mając wsparcia ale i mając przeciwko sobie carskich zaborców. Polskie społeczeństwo Królestwa składało się w przeważającej części z chłopów pańszczyźnianych. Nie mogli oni, nawet gdyby chcieli szukać pracy w Łodzi. Począwszy z rokiem 1823 przybywają licznie do Łodzi rzemieślnicy, tkacze i przedsiębiorcy, większość z nich z Prus, Saksonii, Nadrenii, z Czech i Austrii. Niezależnie skąd przybywali nazywano ich „kolonistami”. Kiedy wśród mniejszości mówiło się o „Niemcach“, miało się na myśli również te osoby, które wyemigrowały do Polski z Czech lub Austrii..

W 1820 roku, kiedy wprowadzona została ustawa o osadnictwie, Łódź liczyła 767 mieszkańców, trzy czwarte było Polakami, jedna czwarta Żydami. Po dwudziestu latach, relacja między tymi trzema grupami etnicznymi bardzo się zmieniła: w 1839 roku mieszkało w Łodzi 78% Niemców, 13% Polaków i 9% Żydów. Te trzy grupy etniczne mieszkały na obszarze państwa polskiego pod zaborem rosyjskim. Osadnicy z zagranicy byli faworyzowani, żydowskie społeczeństwo było wykluczane, a interesy Polaków nie były uwzględnianie. Rosyjskie władze sprzyjały zwiększaniu różnic między tymi trzema grupami etnicznymi, aby móc bez zakłóceń rozwijać swoją hegemonię. Dopiero w latach sześćdziesiątych roku 1800 zmienia się relacja pomiędzy tymi trzema grupami. Polscy Żydzi emancypują się, a polscy chłopi wyzwalają się z pańszczyzny. Teraz żydowskie i polskie rodziny z okolicy i z innych guberni mogą osiedlać się w Łodzi. W 1897 roku Łódź ma 314.000 mieszkańców: 46% Polaków, 29 % Żydów und 21% Niemców. Językiem urzędowym i nauczania jest rosyjski. Mniejszości starają się zachować język ojczysty, w szkołach prywatnych, działających częściowo w konspiracji.

Kontakty wewnątrz grup etnicznych w XIX wieku

Żadna z tych trzech grup nie była homogeniczna. Wewnątrz każdej z tych grup istniały silne ekonomiczne, polityczne i religijne różnice, jak również te które wyniknęły z warunków geograficznych.

Kontakty zawodowe, sąsiedzkie i społeczne częste były między Polakami a Niemcami. Nierzadko zawierane są również związki małżeńskie. Kontakty między chrześcijanami a żydami polegają na ogół na sprawach zawodowych (handel, rzemiosło, transport). Zawodowe organizacje były na ogół osobne.. Chrześcijańskie organizacje rzemieślnicze w Łodzi nie chciały przyjmować Żydów w swoje szeregi np. cechy tkaczy Organizacje charytatywne działały równolegle jako żydowskie i chrześcijańskie stowarzyszenia pomocowe.

Wpływowi wielcy przemysłowcy i kupcy wywodzący się z trzech grup etnicznych reprezentowali poszczególne kultury i naśladowali wzorce dyplomatyczne. Społeczne struktury w niższych niemieszczańskich warstwach społecznych kształtowały się zgodnie z kulturalnymi granicami.

Pod koniec XIX wieku pewien Żyd warszawski napisał o Łodzi „Przyjazne stosunki które gdzie indziej mają miejsce między żydami a chrześcijanami, są tu prawie nieznane. Przedstawiciele tych obu religii żyją utrzymują duży dystans, nie znają się wzajemnie i nie szanują”

1918 do 1933

Dopiero w roku 1914 większość mieszkańców Łodzi stanowią Polacy.

W 1918 roku Polacy wywalczają swoją Republikę. Teraz mieszkają w Łodzi dwie mniejszości Żydzi i Niemcy, w opozycji do polskiego społeczeństwa, które rządzi we własnym domu. Traktat Wersalski zawiera akt o ochronie mniejszości narodowych, który Polacy uważają za haniebny. Liga Narodów czuwa nad przestrzeganiem postanowień traktatu, sprawa mniejszości nie jest więc ujęta w konstytucji. Polski rząd usiłuje polonizować mniejszości w następnych latach.

1919 wprowadzony zostaje po raz pierwszy obowiązek szkolny i Łódź jest pierwszym miastem w byłym Królestwie Polskim, które już w roku szkolnym 1919/20 go zrealizowało. Językiem urzędowym i językiem nauczania jest polski.

Właśnie w latach dwudziestych urodziły się kobiety, które do roku 1939 chodziły do łódzkich szkół. Te kobiety dorastają w czasach ukształtowanych przez kryzys gospodarczy, drożyzna, bieda, bezrobocie są na porządku dziennym jak również polityczny radykalizm i autorytatywny kurs rządu Piłsudskiego.

Wewnątrz etniczne kontakty na początku XX wieku.

W czasach kryzysu pomoc potrzebującym świadczyli nie tylko przedstawiciele przedsiębiorców i inteligencji.

1905 dochodzi w Łodzi do strajku generalnego i powstania zbrojnego. Po raz pierwszy walczą Polacy Żydzi i Niemcy po jednej stronie. W powstaniu śmierć ponosi połowa Żydów, prawie tyle samo katolików, reszta poległych była protestantami. Podczas Pierwszej Wojny Światowej powstaje główna komisja obywatelska, która powołuje różne socjalne placówki. Pewien świadek naoczny powiedział: „Ogarnął nas nieznany dotąd duch braterstwa i solidarności. Po raz pierwszy zrozumieliśmy, że Łódż jest naszym miastem, i że mamy obowiązek się o nią troszczyć...“.

1933
Krótko po przejęciu władzy przez nazistów w Niemczech zaczęły się prześladowania Żydów z polskim obywatelstwem. Zaskutkowało to silnymi protestami żydowskiego społeczeństwa w Łodzi i innych polskich miastach i wsiach, gdzie mieszkali Żydzi. Żydowska społeczność organizuje bojkot importu niemieckich towarów do Polski. Rząd Polski popiera ten bojkot. W kwietniu 1933 ma w Łodzi miejsce duża demonstracja przeciw nazistowskim Niemcom. Po tej demonstracji dochodzi do ekscesów, w wyniku których zostają znacznie zniszczone niemieckie obiekty. Ekscesy te służą proniemiecko nastawionym Łodzianom do 1939 roku jako argument, że koegzystencja z Żydami jest niemożliwa. W roku 1933 zaczynają się rozpadać, układy między Niemcami z jednej strony a Polakami i Żydami z drugiej strony

1939 bis 1945
We wrześniu 1939 Polska traci zachodnie tereny na korzyść nazistowskich Niemiec a wschodnie na korzyść Związku Radzieckiego 9 września 1939 niemiecka armia wkracza do Łodzi. Mniejszość niemiecka należy teraz do panującej siły, a polskie i żydowskie społeczeństwo traci polityczną władzę. Niemieccy naziści nadają Łodzi nazwę: Litzmannstadt. W listopadzie 1939 Łódź zostaje przyłączona do Kraju Warty. Kraj Warty stał się centralnym miejscem mordu na Żydach. Tutaj wdzierano się we wszystkie dziedziny życia żydowskiego społeczeństwa szybciej i bardziej radykalnie niż miało to miejsce w Niemczech. Już w wrześniu i październiku dochodzi do licznych przejawów terroru wobec Żydów I Polaków: polska inteligencja, urzędnicy, politycy i przywódcy związków spółdzielczych zostali jeszcze późną jesienią wykluczeni ze swoich funkcji i zamordowani. Polskie archiwa i biblioteki są konfiskowane, nastąpił rozdział kościoła niemieckiego i polskiego, polska prasa została całkowicie zniszczona. W grudniu 1939 zamknięto wszystkie polskie i żydowskie szkoły. Językiem urzędowym i językiem życia publicznego stał się niemiecki. Żydowskie społeczeństwo zostaje zamknięte w Getcie Litzmannstadt, pierwszym getcie Europy Wschodniej. W Getcie uwięziono 200.000 polskich Żydów (z tego 120.000 z Łodzi), 20.000 żydowskich dzieci, kobiet i mężczyzn a Niemiec, Austrii i Czechosłowacji. 5.000 Romów i Sinti z Burgenlandu (jesień 1941).

Zastępca zarządcy getta, Josef Hämmerle, pochodzi z Lustenau w Vorarlberg. Kierownik wydziału finansów getta, Walter Genewein, pochodzi Saalfelden.

Getto staje się ważną jednostką produkcyjną dla niemieckiej armii i prywatnych firm. Żydówka z Berlina, która pracowała w getcie jako kapeluszniczka, relacjonuje: „Zlecenia dla resortu kapeluszniczego dla getta łódzkiego pochodziły głównie z Wiednia.“. 1942 rozpoczynają się masowe deportacje z getta do obozów zagłady. Najpierw zamordowano ponad 100.000 osób w obozie zagłady w Kulmhof / Chelmno . Kulmhof / Chelmno jest oddalone od Łodzi tylko o 50 Kilometrów. Ludzi zabija się w ciężarówkach, do których doprowadza się gaz. Na początku oddział specjalny SS-Sonderkommando Lange przeprowadza akcje mordowania. W tym oddziale jest również dwóch Wiedeńczyków. Nie wielu przeżyło getto Litzmannstadt.

1939 Łódź liczyła 680.000 mieszkańców(388.000 Polaków, 230.000 Żydów, 60.000 Niemców). Kiedy w styczniu 1945 Łódź została wyzwolona, mieszkało tu jeszcze 240.000 osób. 315.000 Łodzian zostało zamordowane, 117.000 wywieziono. 1945 większość Niemców uciekła, z żydowskiej społeczności Łodzi przeżyła tylko garstka osób.

W grudniu 1945 mieszkało w Łodzi już znów 500.000 osób. 60% tych osób, nie mieszkało w w Łodzi w roku 1939. Po raz pierwszy od 125 lat w roku 1945 Łódż jest miastem, którym mieszkają prawie sami Polacy.